Jak Profesor Kaźmierczyk przekopał Ostrów Tumski?

Moja strona poświęcona jest badaniom archeologicznym Ostrowa Tumskiego, które miały miejsce w latach 70. i 80. XX wieku. Jak wyglądały założone podczas tych prac wykopy? Jaka była ich wielkość, lokalizacja i oznaczenia, którymi je określano? Jakie odkrycia przyniosła ich eksploracja? W tym artykule postaram się przybliżyć Wam temat wykopów, które pozwoliły na lepsze poznanie początków Wrocławia.

Na wstępie cofnijmy się o kilkadziesiąt lat wstecz, do okresu kiedy na Ostrowie Tumskim kopali jeszcze Wojciech Kóčka i Elżbieta Ostrowska. Badacze ci założyli łącznie osiem wykopów, oznaczonych rzymskimi cyframi I–VIII. Może to być nieco mylące, ponieważ wykopy te nie miały nic wspólnego z wykopami Kaźmierczyka z lat 70. i 80., choć niektóre z nich miały taką samą numerację. 

Wykopy Kóčki  i Ostrowskiej były eksplorowane od 1949 do 1961 roku, a prace w wykopie VI miały miejsce jeszcze nawet w 1963 roku. Badacze odnaleźli ślady wałów oraz wiele fragmentów ceramiki, zarówno wczesnośredniowiecznej, średniowiecznej, jak i nowożytnej. Ciekawym odkryciem były też pozostałości pieca hutniczo-kowalskiego z XIII wieku. 

1972: Założenie wykopu I

Choć prowadzone w latach 40., 50. i na początku lat 60. XX wieku wykopaliska przyniosły sporo ciekawych odkryć, do pełnej wiedzy o początkach miasta wciąż było daleko. Nie tylko archeolodzy, ale również historycy i urbaniści zadawali sobie pytanie czy na terenie Ostrowa Tumskiego znajdowało się jedno czy może więcej podgrodzi. Rola Wrocławia jako stolicy ziem zachodnich, wysuwane przez środowisko naukowe postulaty, a także charakter problematyki badawczej, jaką zawierają warstwy kulturowe na terenie Ostrowa Tumskiego sprawiły, że w latach 70. XX wieku podjęto kolejne badania.

W 1972 roku zebrano zespół badaczy, reprezentujących trzy wrocławskie instytucje. W jego skład wchodzili: ówczesny kierownik Katedry Archeologii UWr, Prof. Józef Kaźmierczyk, który został kierownikiem badań, a także mgr Czesław Lasota z  Politechniki Wrocławskiej oraz dr Janusz Kramarek z Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu. Wykopaliska zostały zlecone i sfinansowane głównie ze środków Konserwatora Zabytków Architektury Miasta Wrocławia.

Już w 1972 roku założony został wykop I na posesji pomiędzy ul. Katedralną, Placem Katedralnym i ul. Św. Idziego. Miał on kształt wydłużonego prostokąta o wymiarach 22 m x 8 m. Wprawdzie badacze mieli świadomość, że najlepiej byłoby kopać bezpośrednio przed katedrą, jednak ze względów technicznych możliwe okazało się założenie wykopu nieco dalej, na terenie, który był wolny od zabudowy i użytkowania.

Na obszarze o powierzchni 40 m² zdjęto najpierw nawarstwienia do głębokości 1,5 m, tak aby dotrzeć do poziomu osadniczego z XIII–XIV wieku. Następnie przebadano ten oraz starsze poziomy do głębokości prawie 3 m.

W pierwszym sezonie udało się odnaleźć wiele szkieł, głównie fragmentów witraży z XIII wieku. Skłoniło to poszukiwaczy do postawienia tezy, że być może na terenie Ostrowa Tumskiego działała pracownia szklarska.

W starszych warstwach odkryto fragment drewniano-ziemnej budowli, jednak nie udało się wyraźnie określić jej przeznaczenia. Być może był to wał, magazyn lub pomieszczenie o innym przeznaczeniu. Za magazyn za to uznano fragment budowli ze śladami zwęglonych zbóż. Nie zabrakło także zabytków ruchomych, jak np. rylec do pisania, ostroga czy pierścionek.

1973: Poszerzenie wykopu I w kierunku katedry

W roku 1973 wykop I został poszerzony i wydłużony w kierunku wschodnim i południowym, czyli w stronę katedry i kościoła św. Idziego, uzyskując całkowite wymiary 26 m x 8 m.

Najbliżej katedry odnaleziono sporą ilość kamiennych okrzesków. Pochodziły one z XIII-wiecznego budulca, jednak nie udało się połączyć ich z konkretną budowlą ani działalnością kamieniarską.

Archeolodzy odnaleźli XIII-wieczny obiekt uznany za spichlerz, na którego fragmenty natrafiono jeszcze w poprzednim sezonie. Tuż przy nim znajdowała się kolejna budowla o sporych rozmiarach. Badacze ustalili, że obiekty te spłonęły wraz z przechowywanym w nich zbożem.

Do ciekawych odkryć z tej części wykopu I należy niewątpliwie XIII-wieczny, gliniany piec kopulasty, służący najprawdopodobniej do wypieku chleba. Z końca XIII wieku pochodzą też liczne paleniska o różnych konstrukcjach. W niektórych z nich znaleziono resztki metali oraz tygielki do ich wytopu.

Innymi przykładamy archeologicznych odkryć w wykopie I są relikty interpretowane jako fragment placu przed katedrą, a także sporo zabytków ruchomych, m.in. ołowiana plomba – pierwsza taka odnaleziona we Wrocławiu.

1974–1978: Kolejne sezony w wykopach I i II

W latach 1974–1977 wykop I dalej był poszerzany w kierunku wschodnim. Kontynuacją prac związanych z jego eksploracją, było założenie w roku 1978 wykopu II, który przylegał do niego od strony południowej.

Podczas prac w I i II udało się odnaleźć pozostałości zabudowy oraz powiązane z nimi przedmioty takie jak np. żelazna piłka do cięcia rogu, kowadełko złotnicze, paciorki ze szkła i kamieni półszlachetnych, surowiec kryształu górskiego, pędzel z włosia, grudki ołowiu. Na podstawie tych i innych znalezisk badacze wyciągnęli wnioski, że w niedalekiej odległości od katedry działały liczne warsztaty rzemieślnicze – złotnicze, jubilerskie, kowalskie, szklarskie, a okresowo także warsztaty ciesielskie.

Dzięki odnalezionym fragmentom budowli udało się ustalić, że domy mieszkalne częściowo były dwuizbowe – najprawdopodobniej w jednym pomieszczeniu spała cała rodzina, druga zaś służyła dla potrzeb rzemieślniczych. W budynkach wznoszonych niedaleko katedry były wapienne posadzki, kładzione na nasypach z kamiennych okrzesków lub piasku. Najprawdopodobniej wzorem dla takich posadzek był właśnie kościół katedralny. Rozwiązanie to pojawiało się u najzamożniejszych i najbardziej światłych mieszkańców.

Ciekawostką jest, że resztki z katedry, takie jak granitowy budulec w postaci bloczków, kostki mozaiki ze szkła czy płytki posadzkowe, zostały wtórnie użyte przez mieszkańców Wrocławia w innych budynkach. Na tej podstawie obalono teorię, że świątynia z czasów Chrobrego była drewniana (choć niewykluczone, że w jeszcze wcześniejszym okresie istniała w tym miejscu budowla z drewna).

1983–1986: Wykop III na terenie dawnego Instytutu Fizyki

Kolejna seria badań pod kierunkiem Profesora Kaźmierczyka miała miejsce w latach 80. XX wieku. Ich bezpośrednią przyczyną były plany budowy biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego, która miała zostać wzniesiona w miejscu dawnego, zniszczonego w 1945 roku, Instytutu Fizyki. Przed rozpoczęciem budowy, do dyspozycji archeologów oddano teren pomiędzy ulicami Kanonia i św. Idziego, a kościołem św. Krzyża.

W 1983 roku założono wykop III, który miał 19,5 m długości i 7–15 m szerokości, dając łącznie powierzchnię 241,5 m². Wymiary te odpowiadają wielkości podwórka dawnego Instytutu Fizyki, pomniejszonego o wymiary bunkra z czasów II wojny światowej. Badanie tego wykopu trwało do 1986 roku.

Oprócz zabytków ruchomych, na obszarze wykopu III odkryto wiele drewnianych budynków, głównie mieszkalnych, a także gospodarczych. Wśród nich pojawiła się zagroda, którą można utożsamiać z dworkiem zamieszkanym przez możnych. Badacze natrafili także na ślady okazałej budowli, którą na podstawie odkrytych w jej obrębie przedmiotów, takich jak np. pozostałości wagi szalkowej z odważnikami, uznano za karczmę. Do najciekawszych odkryć należą także ślady portu nad Odrą.

Zgodnie z pierwotnym planem, wykopaliska poprzedzające budowę biblioteki miały trwać dwa lata. Jednak nagromadzenie zabytków na tym obszarze okazało się być znacznie większe niż początkowo zakładano, dlatego też prace związane z eksploracją wykopu III przeciągnęły się aż do 1986 roku.

1987–1989: Rozszerzenie wykopu III i uzupełnienie badań

Ogrom znalezisk oraz potrzeba zgłębienia niektórych kwestii sprawiły, że tuż przy głównym wykopie III zostały założone kolejne, mniejsze wykopy, oddzielone od niego murami wyburzonych ścian dawnego Instytutu Fizyki. Oznaczone zostały jako III/B (11m x 1,4 m) i III/D (11,5m x 4,2 m), a nieco dalej na północ jeszcze III/C (5m x 3,2m).

Nawarstwienia kulturowe w pełnym lub prawie pełnym wymiarze zachowały się w III/D. W III/B i III/C przetrwały one jedynie w partiach nadcalcowych, reszta została zniszczona podczas prac budowlanych na przełomie XIX i XX wieku. Do najciekawszych znalezisk z tych wykopów należy czaszka konia z III/C, która najprawdopodobniej była ofiarą zakładzinową. Pojawiły się w nich też ślady orki, w tym redliny w wykopie III/B, które zaliczono do najstarszej fazy zagospodarowania Ostrowa Tumskiego.

Oprócz trzech wymienionych wyżej wykopów, będących bezpośrednim rozszerzeniem III, w 1987 roku został jeszcze założony wykop III/A. Położony był on w odległości 15 m na zachód od III i obejmował powierzchnię 148 m². Nawarstwienia zachowały się w nim w dobrym i prawie nienaruszonym stanie. III/A został dodatkowo podzielony na trzy części, oznaczone kolejno jako III A/1, III A/2 oraz III A/3. Dlaczego tak się stało i jakie odkrycia przyniosła jego eksploracja, która trwała aż do 1989 roku? O tym przeczytacie w kolejnym artykule, który pojawi się już niebawem. 

Dokładną lokalizację poszczególnych wykopów z badań Prof. Kaźmierczyka z lat 70. i 80. XX wieku możecie zobaczyć na mapce. Ich badania prowadzone przez blisko dwie dekady przyniosły wiele cennych odkryć, których nie sposób opisać w jednym artykule. Część znalezisk możecie zobaczyć na opublikowanych przeze mnie slajdach. Bardziej szczegółowe informacje na temat warstw osadniczych i odnalezionych w nich śladów dawnych budowli i odnalezionych przedmiotów znajdziecie w monografii „Ku początkom Wrocławia”, a także w sprawozdaniach publikowanych przez Profesora Kaźmierczyka w „Śląskich Sprawozdaniach Archeologicznych” oraz w „Silesia Antiqua”.

Literatura: