Najwcześniejsze dzieje Ostrowa Tumskiego w 3 tomach

Jak wyglądał Wrocław we wczesnym średniowieczu? Jakie były początki miasta i osadnictwa na jego obszarze? Jeśli interesują Was te i podobne zagadnienia, to dobrze trafiliście. Na tej stronie przeczytacie o badaniach i najstarszych odkryciach na terenie Ostrowa Tumskiego, a także zobaczycie je na barwnych slajdach. Jeśli jednak zechcecie jeszcze bardziej rozszerzyć swoją wiedzę w tym zakresie, pozwólcie, że polecę Wam książkę, po którą warto sięgnąć.

Początków Wrocławia należy upatrywać na Ostrowie Tumskim, dawnej wyspie, położonej u ujścia Oławy, na obszarze przepraw przez Odrę. Jak zapewne już wiedzą stali bywalcy mojej strony, obszar ten był badany przez archeologów już od przełomu lat 40. i 50. XX wieku, jednak najszerzej zakrojone i wnoszące najwięcej informacji były wykopaliska pod kierunkiem Prof. Józefa Kaźmierczyka, prowadzone w latach 70. i 80. XX wieku.
Wyniki tych wieloletnich badań Profesor zebrał w trzytomowej monografii zatytułowanej „Ku początkom Wrocławia”. W tym artykule chciałabym przybliżyć Wam tę pozycję, która nie tylko wyraźnie wiąże się z tematyką mojej strony, ale też po dziś dzień pozostaje najbardziej kompleksowym źródłem wiedzy o początkach wrocławskiego Ostrowa Tumskiego. Warto wspomnieć, że Prof. Kaźmierczyk był też autorem innej, ważnej pracy dotyczącej najwcześniejszych dziejów Wrocławia – dwutomowej pozycji Wrocław Lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu. Opisuje w niej wyniki badań archeologicznych poza Ostrowem Tumskim, w okolicach dzisiejszego placu Nowy Targ.

Jak powstały pierwsze części książki?

Prowadzone od 1972 roku wykopaliska na Ostrowie Tumskim były na bieżąco opisywane przez Prof. Kaźmierczyka i jego współpracowników w postaci sprawozdań z każdego sezonu. Sprawozdania te ukazywały się w „Śląskich Sprawozdaniach Archeologicznych” oraz w „Silesia Antiqua”. Jednak zgromadzonego przez lata materiału było tak dużo, że Profesor chciał, aby zwieńczeniem wieloletnich wykopalisk, była kompleksowa, syntetyczna praca, przedstawiająca aktualną wiedzę na temat początków grodu na Ostrowie Tumskim. 

W założeniu autora w książce miały znaleźć się: pełna charakterystyka warstw osadniczych, tabele zbiorcze zabytków ruchomych oraz studia nad wybranymi zagadnieniami z zakresu warsztatu budowlanego i kultury mieszkalnej. 

W praktyce możliwości i dostępne środki sprawiły, że publikacja musiała być podzielona na części. Pierwsza z nich ukazała się w 1991 roku, a dwa lata później została wydana część druga. Nie zmieściły się w niej już niektóre ilustracje, więc autor postanowił dołączyć je do planowanej już wtedy części trzeciej. 

Zarówno w części 1, jak i 2, Kaźmierczyk przyjął konwencję, zgodnie z którą pierwsze rozdziały mają charakter syntetyczny i stanowią wyczerpujące rozważania w zakresie wybranych zagadnień. Następnie szczegółowo przedstawione są poziomy osadnicze oraz zabytki ruchome z poszczególnych wykopów. 

Odwrócona patelnia, ważny ośrodek i port na Odrze

Jaki kształt miała wyspa tumska przed wiekami? Według Prof. Kaźmierczyka przypominała odwróconą patelnię z uchwytem skierowanym na zachód. Jej wysokość, wielkość, kształt i zachodzące w nich na przestrzeni IX i X wieku zmiany, to temat poruszany w pierwszym rozdziale. Badacz opisuje również co robili mieszkańcy, aby uchronić się przed wilgocią i okresowym zalewaniem przez wodę.
Kolejny rozdział stara się przybliżyć czytelnikowi jak wyglądało osadnictwo wewnątrz grodu jeszcze przed panowaniem Mieszka I. Ostrów Tumski stał się wtedy bardzo ważnym ośrodkiem, zarówno pod względem gospodarczym, administracyjnym, jak i militarnym. W roku 1000 powstało tu biskupstwo, co jeszcze bardziej podniosło rangę grodu.

Czy na Odrze były porty? Kaźmierczyk przypuszczał, że nawet dwa. Relikty jednego z nich udało się odnaleźć, a Profesor poświęcił im cały rozdział. Ten położony w małej zatoczce, we wschodniej części wyspy port, być może funkcjonował już nawet od IX lub X wieku i istniał do początków wieku XI.
Jeśli potrzebujecie szczegółowej wiedzy na temat tego, co zostało odnalezione w poszczególnych poziomach osadniczych, odsłanianych w wykopach III, IIIB, IIIC i IIID, nie ma lepszego źródła niż opisywana publikacja. W części 1 szczegółowo opisane są poszczególne znaleziska.

Różnorodne budowle i wyniki prac wykopaliskowych

Jak wyglądał gród na Ostrowie Tumskim w X–XII wieku? Jakie było rozplanowanie poszczególnych ulic i wznoszonych przy nich budowli. Z jakich materiałów budowano? Zagadnienia te w świetle badań archeologicznych, autor porusza w pierwszym rozdziale 2 części.

W kolejnym rozdziale dowiecie się w jakich domach mieszkali ludzie na  Ostrowie Tumskim w okresie od XI do XIII wieku. Badania pokazały, że budownictwo na wyspie było w tym czasie bardzo zróżnicowane, a odnalezione ślady reprezentują bardzo różnorodne konstrukcje. 

Kolejna, najbardziej rozbudowana część książki, to analogicznie jak w części 1, szczegółowe omówienie wyników prac wykopaliskowych. Znajdziecie tam dokładne przedstawienie poszczególnych poziomów osadniczych, a także zabytków ruchomych, które archeolodzy odkrywali eksplorując kolejne wykopy.

Trudne okoliczności powstania części trzeciej

Część 3, w zamyśle autora, miała być uzupełnieniem do dwóch pierwszych. Kaźmierczyk planował skoncentrować się w niej na zagadnieniach kultury duchowej, higieny osobistej oraz higieny związanej z przechowywaniem pożywienia. Miały się w niej też pojawić zebrane w jedną całość informacje na temat ulic, placów oraz pracowni rzemieślniczych. Dodatkowo książka miała obejmować wcześniej nie publikowane materiały do stratygrafii na wykopie IIIA.

Plany te nie zostały jednak przez Kaźmierczyka zrealizowane. Profesor zmarł niespodziewanie 21 września 1993 roku. Na biurku pozostawił maszynopis opracowywanych do części III materiałów. Ukończony był jedynie rozdział dotyczący miejsc kultu fallicznego oraz źródłowa prezentacja wyników badań nawarstwień w wykopie IIIA. Pozostałe notatki wymagały uporządkowania, opracowania i przystosowania do druku. 

Porządkowaniem pozostawionych przez Profesora materiałów zajęły się jego żona oraz wieloletnia współpracowniczka, Barbara Czerska. Obie panie przygotowały część dotyczącą wykopu IIIA. Opracowaniem wykopu IIIB zajął się Krzysztof Jaworski, a wykopu IIIC Aleksander Limisiewicz. Badacze ci byli uczniami Profesora i wielokrotnie uczestniczyli w badaniach wykopaliskowych na Ostrowie Tumskim. 

3 część monografii Józefa Kaźmierczyka została wydana pośmiertnie w 1995 roku. Stało się to możliwe dzięki staraniom wspomnianych już osób, a także dzięki wsparciu Dyrekcji Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych UWr, Prof. Adama Galosa, Prof. Jerzego Szydłowskiego i innych. Wstęp do tej ostatniej części przygotował Zbigniew Bagniewski.

Fallusy, kolejna dawka wiedzy z wykopów i dodatki

Czy mieszkańcy Ostrowa Tumskiego czcili… fallusy? Niezwykle interesujące znalezisko, a mianowicie pale o fallicznym charakterze, odnaleźli archeolodzy na terenie wykopu III D. Rozważania na temat możliwości istnienia na terenie grodu miejsca kultu fallicznego otwierają część 3. Był to jedyny syntetyczny rozdział w tej części, który Kaźmierczyk zdołał ukończyć przed śmiercią.

Pozostała część pozycji, analogicznie jak w dwóch pierwszych częściach, stanowią niezwykle precyzyjne charakterystyki poziomów osadniczych i odnalezionych w poszczególnych wykopach przedmiotów. Tym razem dotyczą one odkryć z wykopów oznaczonych jako IIIA, IIIA/1, IIIA/2–3, IIIB i IIIC.

W części 3 znajdziecie także niezwykle przydatne, szczególnie podczas pisanie różnych prac, dodatki jak np. kompletną (na rok 1995) bibliografię badań archeologicznych na Ostrowie Tumskim czy  indeksy osób, nazw geograficznych i etnicznych, które pojawiają się we wszystkich częściach monografii. Dołączony jest też  aneks z rysunkami do części 2, które nie zmieściły się w poprzednim tomie. 

Od wydania kolejnych części “Ku początkom Wrocławia” minęło już wiele lat. Badania archeologiczne na Ostrowie Tumskim wciąż są kontynuowane i przynoszą kolejne odkrycia, nowe tezy, odpowiedzi i pytania. Mimo to dzieło Kaźmierczyka wciąż pozostaje aktualne i do dziś jest nieocenionym źródłem wiedzy.

Niestety książka nie jest powszechnie dostępna i jeśli chcielibyście zdobyć egzemplarz dla siebie, musicie uzbroić się w duży zapas cierpliwości do poszukiwań w antykwariatach czy na aukcjach internetowych. Nie znajdziecie jej też w najpopularniejszych publicznych bibliotekach, a jedynie w specjalistycznych placówkach, szczególnie tych, zajmujących się archeologią. 

Literatura:

• Kaźmierczyk J., Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od X do połowy XI wieku, [w:] Ku początkom Wrocławia, Cz. 1, Wrocław–Warszawa 1991.
• Kaźmierczyk J., Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od połowy XI do połowy XIII wieku, [w:] Ku początkom Wrocławia, Cz. 2, Wrocław 1993.
• Kaźmierczyk J., Gród na Ostrowie Tumskim w X–XIII wieku, [w:] Ku początkom Wrocławia, Cz. 3, Wrocław 1995.