Krótko o archeologii na Ostrowie

Minęło już ponad 70 lat od czasu, kiedy polscy archeolodzy po raz pierwszy zajęli się badaniem wrocławskiego Ostrowa Tumskiego. Wieloletnie wykopaliska na tym obszarze przyniosły ogrom materiałów pozwalających prześledzić, jak mogła wyglądać i jak zmieniała się w średniowieczu najstarsza część Wrocławia. Udało się odsłonić relikty wałów obronnych, dawnych budowli, ulic, a także wielką liczbę ruchomych zabytków dających wiedzę o tym, jak żyli ludzie na Ostrowie Tumskim przed wiekami. Niektóre odkrycia zamiast odpowiedzi, rodziły kolejne pytania i żywe dyskusje wśród archeologów. Mimo, że zdobyte przez kilka dziesięcioleci informacje wniosły ogromny wkład w rozwój polskiej archeologii i cenną wiedzę na temat początków osadnictwa na ziemiach Dolnego Śląska, Ostrów Tumski wciąż kryje w sobie wiele tajemnic.

Najwcześniejsze odkrycia

Pierwszych odkryć na terenie wrocławskiego Ostrowa Tumskiego dokonali badacze niemieccy jeszcze w XIX wieku. Podczas zakładania kanalizacji natrafiono na ślady drewnianych konstrukcji w środkowej i wschodniej części wyspy (Heinrich Göppert, 1882). Kolejne fragmenty drewnianej zabudowy odnaleziono w okolicach kościoła św. Krzyża, pod koniec lat 20. XX wieku (Christian Gündel, 1929). Odkrycia te nie wzbudziły jednak większego zainteresowania. 

Po zmianach granic Polski po II wojnie światowej, podjęto prace mające na celu poszerzenie wiedzy na temat Ostrowa Tumskiego. Pierwszymi polskimi wykopaliskami były badania pod kierunkiem Rudolfa Jamki, przeprowadzone w 1946 roku. Archeolodzy zaczęli kopać niedaleko kościółka św. Marcina – jedną z przesłanek do wyboru tego obszaru był plan miasta z 1562 roku, na którym w tym właśnie miejscu znalazła się nazwa „gród”. 

Efektem trzymiesięcznych badań było odsłonięcie trzech warstw kulturowych z okresu wczesnohistorycznego. Znaleziono w nich fragmenty ceramiki toczonej na kole, noży, żelaznych okuć, a także zarys chaty i ślady drewnianych belek. Do najciekawszych przedmiotów odkrytych podczas tej ekspedycji należy brązowe okucie ze stylizowanymi główkami zwierzęcymi. 

Polskie badania po 1949 roku

Lata 50. i 60. XX wieku, to okres regularnych badań na terenie Ostrowa Tumskiego, które prowadzone były z ramienia Stacji Archeologicznej Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, a następnie Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Szeroko zakrojone prace na terenie wyspy tumskiej podjęli między innymi Wojciech Kóčka i Elżbieta Ostrowska. Prowadzili je od 1949 roku. Po śmierci Wojciecha Kóčki w 1965, Ostrowska kontynuowała wykopaliska.
Badacze założyli osiem wykopów – siedem w okolicy kościoła św. Marcina i jeden między kościołem św. Krzyża a katedrą. Do najważniejszych znalezisk z tamtego okresu należą drewniano-ziemne fragmenty konstrukcji obronnych. Ustalenie ich przebiegu okazało się jednak skomplikowane, a odkrycia kolejnych fragmentów przynosiły coraz to nowe dane, zmieniające poprzednie koncepcje.

Wprawdzie już wcześniej archeolodzy podejrzewali, że wrocławski gród mógł znajdować się na Ostrowie Tumskim, a wykopaliska Jamki były zgodne z tymi przypuszczeniami, jednak dopiero odkrycia Kóčki i Ostrowskiej, pozwoliły na ugruntowanie tej wiedzy i podjęcie pierwszych prób rekonstrukcji grodu. I chociaż w kolejnych latach jego kształt w poszczególnych fazach rozwoju był żywo dyskutowany, do dziś ta pierwsza rekonstrukcja opublikowana przez Kóčkę i Ostrowską w sprawozdaniach z badań przeprowadzonych w latach 1949–1951, nie jest wykluczana.

Istotnym tematem, który zapoczątkował ożywione dyskusje w kolejnych latach, było zwrócenie przez Ostrowską uwagi na odnalezione ślady związane ze szklarstwem – liczne szklane przedmioty, takie jak paciorki, pierścionki oraz fragmenty witraży. Badaczka na podstawie ich masowego występowania wysnuła wniosek, że znalezione elementy szklanej biżuterii, to wyroby miejscowe.

Lata 70. i 80. XX wieku

Lata 70. i 80. XX wieku to okres intensywnych prac archeologicznych na Ostrowie Tumskim pod kierunkiem Józefa Kaźmierczyka, który począwszy od 1972 roku regularnie prowadził wykopaliska. Niekiedy towarzyszyły mu rozbudowane zespoły składające się z innych badaczy, doktorantów czy studentów odbywających praktyki. W niektórych sezonach skromne środki wystarczały jedynie na zatrudnienie kilku pomocników. W latach 70. XX wieku stałymi współpracownikami Kaźmierczyka byli Janusz Kramarek z Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu oraz Czesław Lasota z Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej. W niektórych latach w wykopaliskach udział brali też Karol Bykowski i Romuald Piwko. W latach 80. XX wieku w pracach na Ostrowie Tumskim uczestniczyli m.in. Barbara Czerska, Cezary Buśko, Aleksander Limisiewicz, Krzysztof Jaworski i Paweł Rzeźnik.

Kaźmierczyk koncentrował się na tematyce kształtu samej wyspy, rozplanowania jej zabudowy, konstrukcji budynków, układu ulic, przebiegu wałów obronnych, a także zajęć i kultury mieszkającej na Ostrowie Tumskim ludności.

W różnych poziomach osadniczych udało się odsłonić pozostałości budynków, które reprezentują wszystkie typy i odmiany naziemnych domostw wznoszonych w okresie wczesnego średniowiecza. Odkryto też charakterystyczne dla Wrocławia piwniczki, prawie nieznane np. w pobliskim Opolu, które najprawdopodobniej służyły za chłodnie. Na podstawie odnalezionych reliktów Prof. Kaźmierczyk wysuwał przypuszczenia o istnieniu na wyspie portu, budynku więzienia czy też miejsca kultu fallicznego, chociaż z tej ostatniej tezy się później wycofał.

Ogrom materiału źródłowego dostarczyły liczne zabytki ruchome – paciorki z kamieni szlachetnych, szkła czy bursztynu, przedmioty z kości i poroża, narzędzia używane w codziennej pracy, sierpy, topory, szczątki zwierząt gospodarskich, ziarna uprawianych zbóż i wiele innych, cennych przedmiotów lub ich fragmentów.

Ważnym wątkiem w dyskusji na temat przeszłości Ostrowa Tumskiego, jaki pojawił się w latach 70. XX wieku, była obecność na tym obszarze warsztatu szklarskiego. Temat podjęła już wcześniej Ostrowska na podstawie dużej liczby płytek witrażowych, wśród których było też sporo nieudanych sztuk. Nowych danych dostarczyło odkrycie w latach 1972–1973 ponad 8 kilogramów szkła witrażowego. Prowadzący badania w tym miejscu Kaźmierczyk, Lasota i Kramarek bez większych wątpliwości przychylili się do tezy, że na terenie Ostrowa Tumskiego działała pracownia szklarska.

Uwieńczeniem badań z lat 80. XX wieku była trzytomowa praca prof. Kaźmierczyka „Ku początkom Wrocławia” wydana w latach 1991–1995 (ostatni tom został złożony do druku już po śmierci Profesora; część tekstu opracowali Jego uczniowie). Autor podsumowuje w niej zebrane informacje. Warto jednak zauważyć, że przez dwie dekady Prof. Kaźmierczyk pozyskał tak wiele źródeł, że nie był w stanie ich wszystkich samodzielnie opracować. Doskonale zdawał sobie z tego sprawę, dlatego też chętnie korzystał z pomocy swoich doktorantów czy studentów, którzy pisali prace magisterskie pod jego kierunkiem.

Lata 90. XX wieku i okres po 2000 roku

W latach 90. XX wieku również prowadzono badania na Ostrowie Tumskim, jednak już nie na taką skalę jak wcześniej. W większości były to badania ratownicze, poprzedzające inwestycje budowlane. Zajmowano się także analizą zebranych wcześniej materiałów.

Ciekawe wyniki przyniosły przeprowadzone w latach 2000-2001 badania na wykopie nazwanym IIIF, przy ul. Św. Idziego. Poprzedzały one rozbudowę hotelu im. Jana Pawła II. W najniższych nawarstwieniach odkryto fragment wału obronnego – zapewne relikt najstarszej linii umocnień. Odkrycie to rzuciło nowe światło na kwestię rozpoznania i datowania pierwotnych fortyfikacji grodu. Udało się też zaobserwować przemiany, jakie zachodziły w rozplanowaniu przestrzeni na terenie środkowej części grodu.
Także w tym wykopie pojawiło się wiele znalezisk ilustrujących codzienne życie mieszkańców, w dużej mierze były to przedmioty elitarne. Odkrycia przy ul. św. Idziego wniosły nowe dane do dyskusji na temat gospodarki ludności zamieszkującej wczesnośredniowieczny gród, także zmiany w kulturze materialnej i standardzie życia Wrocławian w X–XIII wieku.

Niedawno powróciła też porzucona pod koniec lat 80. XX wieku kwestia istnienia warsztatu szklarskiego. Badania składu chemicznego znalezisk łączonych z działalnością szklarzy na Ostrowie Tumskim pozwoliły wyciągnąć wnioski o braku wystarczających przesłanek, które pozwalałyby stwierdzić, że na terenie grodu znajdował się warsztat wytapiający szkło. Możliwe, że duże nagromadzenie szkła witrażowego związane było z depozytem przeznaczonym na sprzedaż, a znalezione egzemplarze szklanej biżuterii są pochodzenia zamiejscowego lub nawet jeśli powstały w lokalnych warsztatach, przy ich produkcji używano sprowadzanych z innych miejsc półfabrykatów.

Co jeszcze jest do zbadania?

Od lat powojennych, kiedy to polscy archeolodzy stanęli przed wyzwaniem badań nad początkami państwa polskiego, nasza wiedza o przeszłości Ostrowa Tumskiego ogromnie się poszerzyła. Dziś mamy do dyspozycji wiele materiałów, które dają cenne informacje na temat kształtu samej wyspy, rozplanowania przestrzennego wznoszonych na niej budowli, codziennego życia i zajęć ludności zamieszkującej ten teren, a także przebiegu wału obronnego, którego fragmenty były odnajdywane podczas kolejnych badań wykopaliskowych.

Wciąż jednak nie wszystkie kwestie zostały wyjaśnione lub udowodnione ponad wszelką wątpliwość. Nadal brakuje choćby odpowiedzi na pytanie, kto wzniósł pierwszy gród i otaczające go fortyfikacje i kogo miały one bronić. W środowisku naukowym dyskutowane są trzy prawdopodobne koncepcje – możliwe, że pierwszy, wrocławski gród wznieśli Przemyślidzi lub inni władcy czescy, a według innych badaczy byli to Piastowie. Nie można wykluczyć też trzeciej hipotezy, która mówi o tym, że gród wzniosła lokalna ludność plemienna.

Nie wiemy też jaka ludność zamieszkiwała gród. Czy byli to wojowie i ich rodziny? A może kupcy lub służba? Jak wyglądały w poszczególnych okresach kontakty handlowe mieszkańców średniowiecznego Wrocławia? Badacze spierają się też w kwestii gospodarczego funkcjonowania grodu. Przez wiele lat uważano, że w średniowiecznych grodach skupiała się wytwórczość rzemieślnicza. Według nowszych koncepcji nie było tam miejsca na taką działalność.
Na powyższe pytania próbuje odpowiedzieć Aleksandra Pankiewicz z Instytutu Archeologii UWr, która jest kierownikiem prowadzonego od 2018 roku projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

Literatura:

1. Limisiewicz A., Pankiewicz A.(red.), Kształtowanie się grodu na wrocławskim Ostrowie Tumskim. Badania przy ul. Św. Idziego, w: „In pago Silensi. Wrocławskie Studia Wczesnośredniowieczne 1”, Wrocław, 2015.
2. Kaźmierczyk J., Ku początkom Wrocławia, Cz. 1. Warsztat budowlany i kultura mieszkalna Ostrowa Tumskiego od X do połowy XI wieku, Wrocław–Warszawa, 1991.
3. Kaźmierczyk J., Ku początkom Wrocławia, Cz. 3. Gród na Ostrowie Tumskim w X–XIII wieku, Wrocław, 1995.
4. Kóčka W., Ostrowska E., Prace wykopaliskowe we Wrocławiu w latach 1949–1951, w: „Studia Wczesnośredniowieczne”, t.3, Wrocław, 1955, s. 271–275.
5. Kurnatowska Z., Wojciecha Kóčki wkład w badania nad wczesnym średniowieczem w Polsce, w: „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. 15, Poznań, 2009, s. 23–30.
6. Nasz A., Wyniki polskich badań archeologicznych na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, w: „Zeszyty Wrocławskie”, t. 2, Wrocław, 1947, s. 126–127.
7. Pankiewicz A., Siemianowska S., Czy na wrocławskim Ostrowie Tumskim w X–XIII wieku istniały pracownie szklarskie? „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, t. 60.2, Wrocław, 2018, s. 141–165.
8. Romanow M., Gospodarcze znaczenie zwierząt w grodzie na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu. Chów, konsumpcja i wykorzystanie surowców pochodzenia zwierzęcego, Praca doktorska napisana pod kierunkiem Prof. dr hab. Jerzego Piekarskiego, Instytut Archeologii UWr, Wrocław, 2008.
9. Rozwój ośrodków centralnych państwa Piastów od X do XII wieku na przykładzie wrocławskiego Ostrowa Tumskiego – opis projektu realizowanego przez A. Pankiewicz, zamieszczony na stronie Instytutu Archeologii UWr. (dostęp 28.02.2022: https://archeo.uni.wroc.pl/Instytut-Archeologii/Nauka/Projekty-granty/Realizowane/Aleksandra-Pankiewicz-Rozwoj-osrodkow-centralnych-panstwa-Piastow-od-X-do-XII).
10. Zdziebłowski S., Archeolog: najstarsze dzieje wrocławskiego Ostrowa Tumskiego nadal owiane tajemnicą, Rozmowa z Aleksandrą Pankiewicz opublikowana na portalu „Nauka w Polsce”, 2018 (dostęp 28.02.2022: https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C30356%2Carcheolog-najstarsze-dzieje-wroclawskiego-ostrowa-tumskiego-nadal-owiane).