Słownik pojęć trudnych
Przeglądając artykuły na tej stronie, a także zgłębiając swoją wiedzę z zakresu archeologii i badań na Ostrowie Tumskim, na pewno nie raz spotkacie się z pojęciami, które mogą być niezrozumiałe. I choć każdy archeolog styka się z nimi w toku swojej edukacji i późniejszej pracy, z uwagi na czytelników nie związanych zawodowo z tą nauką, postanowiłam, że jednym z pierwszych artykułów na moim blogu powinno być właśnie ich wyjaśnienie. Poniżej opisuję, co kryje się pod najczęściej pojawiającymi się pojęciami.
Słowniczek konstruowałam w taki sposób, żeby wyjaśnienia były rzetelne, ale też przede wszystkim napisane prostym, zrozumiałym dla każdego językiem. Dlatego starałam się unikać typowo encyklopedycznych i słownikowych skrótów, a także skomplikowanych, naukowych odniesień. Mam nadzieję, że skorzystają z niego nie tylko początkujący archeolodzy, ale też wszyscy zainteresowani tą tematyką.
- Calec – jest to jałowa warstwa archeologiczna. Archeolodzy określają w ten sposób warstwę geologiczną, która leży pod najgłębiej położoną warstwą kulturową i nie zawiera już żadnych śladów działalności człowieka.
- Ciesielstwo – inaczej ciesiołka, cieślictwo – to rzemiosło polegające na obróbce drewna, w celu wykonywania elementów konstrukcyjnych, czyli tzw. ciesiołki. Jest silnie związane z budownictwem drewnianym, jednak ma zastosowanie także w budowlach z innych materiałów np. przy budowie więźby dachowej, stropów, schodów, a także przy wznoszeniu mostów, ogrodzeń itp. Ciesielstwo u Słowian było najbardziej rozpowszechniona gałęzią rzemiosła i pierwotnie w pojęciu tym zawierały się wszystkie czynności związane z obróbką drewna, łącznie ze stolarstwem. Cieślom przypisywano nawet umiejętności magiczne, takie jak wykonanie „zaciosu na śmierć” czy spowodowanie choroby właściciela domu. Ciesielstwo najbardziej rozwinęło się na terenach obfitujących w budulec drewniany, co widoczne jest jeszcze do dziś na Podhalu, Kurpiach czy Polesiu.
- Dranice – nazywane też draki – to ręcznie łupane, wąskie deski, powstające w wyniku rozszczepiania (darcia) pni za pomocą drewnianych klinów wbijanych drewnianymi młotami. Najczęściej służyły do wykonywania pokryć dachowych.
- Hetka – to mały kołek o kolistym przekroju, na jednym końcu płasko ścięty, a na drugim spiczasto zatemperowany. W literaturze przedmiotu pojawiają się trzy różne wyjaśnienia zastosowania hetek: a) były one prototypem guzików – używano ich do spinania odzieży; b) służyły jako dziecięca zabawka, która mogła wirować i wydawać buczący dźwięk; c) mogły mieć zastosowanie jako element biżuterii o charakterze magicznym lub dekoracyjnym. Warto dodać, że hetki drewniane dość rzadko spotykane są na stanowiskach wczesnośredniowiecznych, podczas badań najczęściej odnajduje się na hetki kościane.
- Kabłączki – to popularne we wczesnym średniowieczu (od VII/VIII do XIII wieku) kobiece ozdoby, noszone na skroniach. Przypinano je do czepca lub noszonej na głowie opaski. Mogły być wykonane ze srebra, złota, ołowiu, brązu lub cyny. Samo słowo kabłączki pojawiło się już w XIX wieku na określenie przedmiotów, które miały kształt otwartego krążka z esowatym zakończeniem. W latach 40. XX wieku ich badaniem zajmowała się Krystyna Musianowicz, która uznała, że charakterystyczną cechą wyróżniającą tego rodzaju ozdoby był sposób ich noszenia – stąd też nazwa “kabłączki skroniowe”. Badaczka ustaliła też 11 typów kabłączków. Poszczególne odmiany różniły się od siebie najczęściej uformowaniem zakończeń kółka. Niektóre z nich można łączyć z pewnymi grupami etnicznymi. Temat rozwinęła Hanna Kóčka-Krenz.
Własność Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu, fot. D. Król.
- Kotwy – inaczej ankry, kołki lub łączniki. Kotew to wzmacniający element konstrukcyjny. Zazwyczaj ma postać poziomej belki lub metalowego pręta ściągającego inne elementy konstrukcji, np. przeciwległe mury czy filary, chroniąc je przed rozchyleniem. Mogą też występować wewnątrz muru mocując do niego kamienne płyty okładziny.
- Legary – legar to drewniany element podpodłogowy w postaci podłużnej, drewnianej belki. Do legarów przybija się deski podłogi. Legary odnajdujemy nie tylko pod podłogą, ale również pod ulicą drewnianą czy pomostem. Na przeźroczach przedstawiających konstrukcje ulic bardzo dobrze widoczne są legary wzdłużne i poprzeczne, na których to dopiero kładziono deski nawierzchni.
- Miedzuchy – to typowe dla średniowiecznych miast wąskie uliczki, biegnące pomiędzy domami, kramami itp. Miedzuchy nie były uznawane za pełnowartościowy trakt komunikacyjny, służyły bardziej jako zaplecze.
- Międlenie – to słowo, które może oznaczać dwie różne czynności: a) wstępna faza mechanicznej obróbki roślin włóknistych, takich jak np. konopie czy len, w celu pozyskania z nich włókna. Słomę lnianą lub konopną zgniata się i łamie. Można było robić to ręcznie, z pomocą narzędzia zwanego cierlicą lub mechanicznie, w specjalnej międlarce. W procesie międlenia następuje wstępne oddzielenie łyka od zdrewniałych części, tzw. paździerzy. Międlenie to trudna praca, zazwyczaj jednak była ona domeną kobiet; b) mechaniczna obróbka wygarbowanych już skór, mająca na celu pozbawienie ich sztywności. Międlenie skóry polegało na jej rozciąganiu i wyginaniu.
- Okrzeski – mogą być np. z drewna, kamienia. Słowo to ma kilka znaczeń, związanych z okrzesywaniem, czyli ociosywaniem czegoś ze wszystkich stron. Okrzeskami nazywa się: a) drobne odpadki pozostałe po okrzesywaniu; b) przedmioty powstałe poprzez okrzesywanie c) kamienne narzędzia służące do okrzesywania.
- Podcień – jest to otwarte na zewnątrz pomieszczenie w przyziemiu budynku. Podcienia nie występują poza lico muru (tym różnią się od krużganków), są usytuowane wzdłuż elewacji budowli lub obiegają ją dookoła. W chałupach spotyka się podcienia znajdujące się w narożu i stanowiące rodzaj otwartego przedsionka. Podcienia mogą być ograniczone słupami, kolumnami lub filarami.
- Polepa – to wierzchnia, niekonstrukcyjna część stropu, będąca rodzajem izolacji cieplnej stosowanej na stropach wewnętrznych budynku. Miała również za zadanie chronić przed ogniem i pełniła funkcję podłogi stropu strychowego. Polepa składała się z materiału wiążącego, którym była glina oraz wypełnienia w postaci trocin, sieczki, plew, żużla itp. (kliknij termin „Polepa”, a przeniesiesz się do nowej karty).
- Przęśliki – to niewielkie ciężarki, przymocowywane do wrzeciona przy ręcznym przędzeniu lnu lub wełny. Zapobiegały one zsuwaniu się nici. Przęśliki miały postać małego krążka z otworem, wykonywano je z gliny, drewna, ołowiu, brązu, łupków, a także z bursztynu (kliknij termin „Przęśliki”, a przeniesiesz się do nowej karty).
- Redlina, radlina – to niewysoki wał ziemi, uformowany pomiędzy dwiema bruzdami, stosowany np. w uprawie kapusty. Dawniej do jego formowania używano radła, a cały proces nazywany był radleniem (redleniem). Radło to najstarsze narzędzie do mechanicznej uprawy roli, znane w Europie już w epoce brązu.
- Socha – to słowo, które może mieć różne znaczenia: a) wkopany w ziemię, rozwidlony górą słup, który jest jednym z elementów dachu o konstrukcji sochowej. Na sochach opiera się pozioma belka, tzw. ślemię, o które zahaczone są leżące luźno na zrębie żerdzie, nazywane kluczynami. Sochy mogą stać na zewnątrz lub wewnątrz budynku. Na poddaszach stosuje się tzw. półsochy, a w płaszczyźnie szczytu tzw. sochy szczytowe; b) dawne narzędzie rolnicze, używane do orki. Najczęściej wykonywano je z drewna, a poszczególne części wiązano powrozem lub łykiem. Socha charakteryzowała się rozdwojonym rylcem, na którego zakończeniach były żelazne radlice. Rylce położone były niesymetrycznie, dzięki czemu jedno z ramion ryło ziemię głębiej, a drugie płycej, co sprawiało, że orana gleba była częściowo odwracana.
- Spąg – w przypadku geologii spągiem nazywa się dolną powierzchnię warstwy skalnej, pokładu lub wyrobiska. W archeologii określenia tego używa się w odniesieniu do dolnej części warstwy archeologicznej. Analogicznie górną część warstwy nazywa się stropem, a grubość warstwy mierzona od spągu do stropu to miąższość.
- Ślemię – słowo to spotkamy w różnych kontekstach. Może to być: a) pozioma poprzeczka, która dzieli otwór drzwiowy, okienny lub bramowy na część górną i dolną. Ślemię jest połączone z ościeżnicą. Górna część nazywa się nadślemieniem, a dolna podślemieniem, za to poprzeczka, która dzieli skrzydło na mniejsze kwatery to szczeblina (inaczej też szpros); b) jeden z elementów dachu o konstrukcji sochowej. Ślemieniem nazywa się górną belkę opartą na wkopanych w ziemię słupach, tzw. sochach.
- Tygielki – naczynia w kształcie miseczki z długą rączką. Wykorzystywano je w warsztatach rzemieślniczych, najczęściej złotniczych, do topienia różnych substancji. Takie tygielki wykonane były z ogniotrwałego materiału (kliknij termin „Tygielki”, a przeniesiesz się do nowej karty).
- Wał – to nasyp wznoszony dla celów obronnych. Otaczał miejsce, które chciano chronić, osłaniając je przed obserwacją i nieprzyjacielskim ostrzałem. Równocześnie wały mogły być także stanowiskiem strzeleckim dla obrońców. Wał składa się z podstawy nazywanej stopą wału, stoków (wewnętrznego i zewnętrznego) oraz korony, na której nadbudowywano przedpiersie do tworzenia stanowisk obronnych. Zwykle powiązany był z fosą. Wał od fosy oddzielała odsadzka – wąski próg zabezpieczający wał przed osypywaniem. W późniejszym okresie element ten zamienił się w podgródki, a jeszcze później w podwale, które w późnym średniowieczu było niezbędnym składnikiem obwarowań. Najbardziej ogólny podział wałów opiera się na materiale użytym do budowy ich korpusu. Na tej podstawie wyróżniamy wały drewniane, kamienne, ziemne oraz wały “form kombinowanych” (o korpusie z kilku materiałów). Wały były znane już w kulturze łużyckiej, czyli w epoce brązu i żelaza. W okresie średniowiecza z czasem zaczęto zastępować je murami obronnymi, które często były dodatkowo wzmacniane nasypami ziemnymi. Warto dodać, że wały nie zawsze też otaczały założenia obronne, niekiedy stosowano wały odcinkowe rozpięte na całą szerokość bronionego założenia zlokalizowanego np. na cyplu skalnym; od strony przepaści wały były zbędne.
Literatura:
- Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie Polski, Warszawa-Kraków 1996.
- Klepacz B., Hetka rogowa, opis na stronie: https://mnki.pl/pl/obiekt_tygodnia/2020/pokaz/380,hetka_rogowa,2
- Ławecka D., Wstęp do archeologii, Warszawa 2009.
- Mały słownik kultury dawnych Słowian, red. Leciejewicz L., Warszawa 1988.
- Puziuk J., Konstrukcje obronne w grodach kultury łużyckiej [w:] Materiały Archeologiczne XXXVIII 2010.
- Słownik Języka Polskiego PWN: https://sjp.pwn.pl/
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Bielska-Łach M., Kubalska-Sulkiewicz K., Manteufferl-Szarota A., Warszawa 2005.
- Stawska V., Kabłaczki skroniowe – ozdoby średniowiecznych kobiet, na stronie: https://muzeum.torun.pl/blog/kablaczki-skroniowe-ozdoby-sredniowiecznych-kobiet/
- Sztuka świata, t. 17 (Słownik terminów). Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013
- Zgółkowa H, Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Poznań 1994-2005, tomy: 21, 30, 34, 35, 39, 43, 44.